ADHD: de verschillende types en hun symptomen

Wat is ADHD?

ADHD, oftewel Attention Deficit Hyperactivity Disorder, is een neurologische ontwikkelingsstoornis die het vermogen van een persoon beïnvloedt om aandacht vast te houden, impulsen te beheersen en rust te bewaren. Hoewel de stoornis vaak met kinderen wordt geassocieerd, komt ze ook voor bij volwassenen. ADHD is meer dan enkel ‘druk gedrag’ of een korte aandachtsspanne. Het is een verstoring in de zelfregulatie van het brein, wat invloed heeft op het gedrag, de emoties, motivatie en sociale interacties. De stoornis manifesteert zich op uiteenlopende manieren en wordt daarom onderverdeeld in drie types, elk met hun eigen symptomen, uitingsvormen en uitdagingen.

Drie soorten ADHD

1. Het overwegend onoplettende type (ADD)

Een van de drie vormen van ADHD is het overwegend onoplettende type. In de volksmond wordt dit vaak ADD genoemd, hoewel deze term in de medische literatuur niet langer officieel wordt gebruikt. Personen met deze vorm hebben vooral moeite met het vasthouden van aandacht. Ze raken snel afgeleid, verliezen hun focus tijdens gesprekken of taken, vergeten regelmatig afspraken of voorwerpen en hebben het lastig om instructies op te volgen of een project af te ronden. Vaak worden ze als dromerig of afwezig ervaren, wat soms ten onrechte als luiheid of onverschilligheid wordt geïnterpreteerd.

De symptomen zijn minder zichtbaar voor de buitenwereld. In tegenstelling tot de hyperactieve types, zijn deze personen zelden "te" aanwezig. Dit maakt dat deze vorm vaak laat of zelfs helemaal niet wordt herkend. Dit is vaak het geval voor meisjes of vrouwen. Zij leren zich aan te passen totdat stress, burn-out of depressie hen dwingt hulp te zoeken en een juiste diagnose pas op latere leeftijd volgt.

2. Het overwegend hyperactief-impulsieve type

De tweede vorm van ADHD uit zich voornamelijk in overmatige beweeglijkheid en impulsiviteit. Dit wordt het snelst herkend bij kinderen die moeilijk stil kunnen zitten, vaak door anderen heen praten en moeite hebben om op hun beurt te wachten. Ze handelen vaak voordat ze nadenken, onderbreken regelmatig anderen en zijn voortdurend in beweging. Dit gedrag wordt soms als storend of opdringerig ervaren in een schoolomgeving of in sociale situaties.

Bij volwassenen neemt de hyperactiviteit vaak een subtielere vorm aan. In plaats van fysieke drukte ontstaat er een gevoel van innerlijke onrust: men voelt zich voortdurend opgejaagd, heeft moeite om stil te zitten of rustmomenten te nemen en praat soms overdreven veel of snel. De impulsiviteit blijft echter vaak aanwezig, wat zich uit in ondoordachte beslissingen, moeite met plannen of impulsieve aankopen. Ook hier wordt het gedrag niet altijd correct herkend en verkeerd toegeschreven aan karaktereigenschappen zoals ongeduld, grilligheid of impulsiviteit.

3. Het gecombineerde type: de meest voorkomende vorm

De derde en meest voorkomende vorm van ADHD is het gecombineerde type, waarbij zowel aandachtsproblemen als hyperactiviteit en impulsiviteit een rol spelen. Deze combinatie maakt de symptomen bijzonder intens en vaak moeilijk te beheersen. Mensen met dit type ADHD hebben moeite om zich te concentreren op saaie of langdurige taken, raken snel verveeld, zijn rusteloos, reageren soms te fel op prikkels en hebben moeite met het reguleren van emoties. Ze schakelen vaak tussen taken, laten werk onafgemaakt en ervaren regelmatig conflicten met hun omgeving doordat ze ongefilterd reageren.

In de praktijk leidt dit tot een hoge mate van frustratie, vermoeidheid en zelfs faalangst. Het brein van iemand met het gecombineerde type lijkt constant ‘aan’ te staan, zonder ruimte voor rust of overzicht. Hierdoor ervaren velen het leven als een strijd tegen chaos en overprikkeling. Toch is dit type niet altijd eenvoudig te herkennen, zeker niet wanneer iemand intelligent is en beschikt over sterke verbale of sociale vaardigheden waarmee hij of zij de symptomen lange tijd weet te maskeren.

Verschillen doorheen de levensfasen

De manier waarop ADHD zich manifesteert, verandert vaak naarmate iemand ouder wordt. Bij kinderen zijn de symptomen doorgaans het meest zichtbaar: ze kunnen moeilijk stilzitten, praten tijdens de les, zijn snel afgeleid en lijken ongeïnteresseerd in alles wat met school te maken heeft. Dit gedrag leidt al snel tot problemen in het klaslokaal en zorgt ervoor dat de stoornis op relatief jonge leeftijd wordt opgemerkt.

Bij adolescenten komen daar nieuwe uitdagingen bij. De toenemende druk van school, sociale relaties, puberale emoties en zelfstandigheid zorgen ervoor dat ADHD zich ook uit in stemmingswisselingen, opstandig gedrag, onzekerheid of angst. Plannen, deadlines halen en studeren worden echte struikelblokken. Ook ontstaat in deze fase vaak een negatief zelfbeeld, zeker wanneer jongeren het gevoel hebben dat ze ‘anders’ zijn of constant tekortschieten.

Volwassenen met ADHD ontwikkelen vaak meer subtiele symptomen. De hyperactiviteit kan naar binnen sluipen. Dit uit zich dan in mentale onrust of overdenken. Het aandachtstekort blijft knagen en leidt tot chronisch uitstelgedrag, moeite met administratie, het missen van afspraken of een onvermogen om structuur te behouden in werk en huishouden. Velen kampen met perfectionisme of stress. Ook relaties komen onder druk te staan, omdat mensen met ADHD het moeilijk vinden om emotionele impulsen te beheersen of goed te luisteren. Soms leidt dit alles zelfs tot een burn-out, depressie of verslavingsproblematiek.

Comorbiditeit en het complexe diagnostische proces

ADHD komt zelden alleen. Veel mensen met deze stoornis hebben ook last van bijkomende psychische aandoeningen, wat in de medische wereld comorbiditeit wordt genoemd. Angststoornissen, stemmingsstoornissen, autistische trekjes, slaapproblemen of verslavingsgedrag zijn veelvoorkomend. Deze bijkomende stoornissen kunnen de diagnose bemoeilijken of zelfs overschaduwen. Vaak wordt eerst de depressie of burn-out behandeld, terwijl de ADHD zelf onder de radar blijft.

De ADHD-diagnose is geen eenvoudige opgave. Het onderzoek vereist gedragsobservaties, vragenlijsten en gesprekken met de betrokkene (en bij kinderen ook met ouders of leerkrachten). Hierbij is het belangrijk dat de symptomen al aanwezig waren vóór het twaalfde levensjaar en dat ze zich voordoen in meerdere contexten (thuis, op school of op het werk). ADHD mag niet verward worden met tijdelijke overbelasting, emotionele instabiliteit of karaktertrekken. Het gaat om een hardnekkig patroon van symptomen die het functioneren blijvend beïnvloeden.

ADHD bij vrouwen: ondergediagnosticeerd en vaak gemaskeerd

Een bijzonder aandachtspunt in de diagnostiek van ADHD is het verschil in uitingsvorm tussen mannen en vrouwen. Vrouwen met ADHD vallen minder op doordat hun symptomen vaak minder uitgesproken zijn. Ze vertonen eerder internaliserend gedrag: ze piekeren, stellen zichzelf voortdurend in vraag, hebben angstige of depressieve klachten, en proberen zich voortdurend aan te passen aan verwachtingen van de buitenwereld. Ze zijn vaak perfectionistisch, sociaal aangepast en conflictvermijdend. Hierdoor blijven hun klachten jarenlang onopgemerkt of worden ze verkeerd gediagnosticeerd. Veel vrouwen krijgen pas een correcte diagnose na een zware burn-out of langdurige therapie, waarin pas gaandeweg duidelijk wordt dat hun brein anders werkt.

Behandeling ADHD

Er bestaat geen one-size-fits-all-behandeling voor ADHD. Wat helpt, verschilt per persoon, afhankelijk van de klachten, levensfase, voorkeuren en doelen. Sommige mensen hebben baat bij medicatie, zoals stimulantia die invloed hebben op dopamine- en noradrenalineniveaus in het brein. Deze middelen kunnen helpen om de focus te verbeteren en impulsen beter te reguleren. Toch is medicatie geen must, en lang niet iedereen kiest ervoor. Sommigen ervaren te veel bijwerkingen, willen liever natuurlijke oplossingen of voelen zich niet comfortabel bij het gebruik van langdurige farmacologische middelen.

Gelukkig bestaan er ook heel wat andere manieren om met ADHD om te gaan. Cognitieve gedragstherapie kan helpen bij het herkennen en ombuigen van ineffectieve denkpatronen en het aanleren van praktische strategieën. ADHD-coaching biedt begeleiding in het dagelijks leven: het leren structureren van je werk, huishouden, agenda en persoonlijke doelen. Psycho-educatie, het begrijpen van hoe het eigen brein werkt, is vaak een eerste en naar zelfacceptatie en betere communicatie met de omgeving.

Daarnaast kunnen aanpassingen aan je levensstijl een grote meerwaarde bieden. Regelmatige lichaamsbeweging, supplementen, voldoende slaap, een prikkelarme werkplek, gezonde voeding en rustmomenten hebben allemaal een positieve invloed op de concentratie en stemming. Ook mindfulness, ademhalingsoefeningen en creatieve expressie werken vaak verlichtend. Het belangrijkste is dat de behandeling aansluit bij de persoon zelf: zijn of haar waarden, ritme en behoefte aan autonomie.

Anders, maar daarom niet minder 

ADHD is geen defect, maar een andere manier van informatieverwerking. Het is een andere bedrading van het brein, die gepaard gaat met valkuilen, maar ook met unieke talenten. Mensen met ADHD zijn vaak creatief, intuïtief, spontaan, oplossingsgericht en sociaal geëngageerd. Ze denken snel, voelen intens en hebben vaak een bijzonder groot rechtvaardigheidsgevoel.